Alles is relatief, of niet?

Naar aanleiding van een opmerking van mij over het feit dat “vroeg in de ochtend” een relatief begrip is, deed iemand daarom de boude uitspraak “alles is relatief”. De stelling an sich is er mooi, maar is het ook waar?

Het begrip

Laten we de definitie van “relatief” opzoeken in het woordenboek.

relatief I (bn.) 1 betrekking hebbende op, in verband staand met iets anders: relatieve termen verwijzen naar andere ^{[bron: Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (veertiende druk ISBN: 90 6648 429 2]}.

Als je op deze (bijna plastische) manier naar het woord kijkt valt je één ding gelijk op “in verband met iets anders”. Door dit hele brede begrip zou de genomen stelling gelijk waar zijn, immers, alles staat in verband met iets anders.

Als je de verdere definities leest kom je de definitie tegen “bepaald door vergelijking met of beschouwd ten opzichte van iets anders, afhangende van iets anders, syn. >betrekkelijk tgov. absoluut”^{[bron: Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (veertiende druk ISBN: 90 6648 429 2]} krijg je al iets mooiers om over de discussiëren: het feit of iets waargenomen wordt ten opzichte van iets anders.

Met deze omschrijving kun je een betere debat beginnen.

Relativitijd Geen typfout, maar een woordgrap

Laten we iets nemen waarvan we “zeker” weten dat het relatief is: tijd.

Als je als klein kind moest wachten met het opmaken van een cadeau tot opa en oma er waren duurde een minuut ontzettend lang. De anticipatie op het cadeau met het de verwarrende gedachte “waarom moeten opa en oma er bij zijn als ik het cadeau van Sinterklaas heb gehad?” zorgen er voor dat je onrustig op je stoel wiebelt. De secondewijzer van de klok lijkt je elke seconden te straffen door nét iets langer op dezelfde stand te blijven staan dan normaal. Als dan eindelijk opa en oma er zijn moet je nog wachten totdat zij hun jas hebben opgehangen en na veel gezoen pas nadenken op welke stoel ze willen zitten. Nadat je eindelijk je cadeau hebt uitgepakt (“dank u Sintelkaasje!”) mag je een half uurtje spelen met je nieuwe auto'tje. Terwijl je net halverwege een achtervolging zit moet je al naar bed – “weten de grote mensen wel dat een half uur korter is dan wachten op opa en oma?”.

Dit relatief ervaren van de tijd zul je wel merken – de tergend langzaam lopende klok terwijl je op de tandarts wacht tegen het vliegen van de tijd als je je favoriete game speelt.

Een uitspraak “dat duurt lang” kun je dus met vrij veel zekerheid “relatief noemen”. Immers, 50 jaar op een leven kan wel lang zijn, maar als je dat vergelijkt met de geschatte leeftijd van de aarde (4.560.000.000 jaar) is het ontzettend kort. Sterker nog, als je de leeftijd van de aarde in een klok visualiseert (waarbij 0:00 de vorming van de aarde is) zijn de eerste mensen er pas om 23:59:40 ^{[bron: wikipedia.org Geschiedenis van de aarde]}.

Terug naar de discussie “alles is relatief”, zijn er zaken die volgens onze tweede definitie van het woord “relatief” niet in deze categorie vallen? Zaken die “absoluut” zijn zijn meetbaar, neem bijvoorbeeld de afstand van je huis tot je werk. Er kan weliswaar discussie ontstaan over 't feit waar “je huis” ophoudt en “je werk” begint, maar als je die discussie hebt gevoerd kun je het simpelweg meten - zij het middels een meetlat, meetlint of GPS. Afstand is dus iets “absoluuts”.

Of niet?

Filosofie

Hoewel iets meetbaar is, blijft er de discussie over de interpretatie hiervan. Wie leest immers de waarde af? Een mens, die nou niet bekend staat om zijn objectiviteit. Sterker nog – er zijn genoeg mensen die twijfelen aan het hele menselijke bestaan en diens interpretatie hiervan. Wie zegt dat wat wij zien, ook daadwerkelijk er is? Hoe weet ik zeker dat mijn hand typt omdat ik het wil; en niet dat ik denk dat ik het wil terwijl mijn hand typt? Deze gedachtegang maakte Descartes ook, met zijn conclusie “cogito, ergo sum” (vertaald uit het Latijn: “ik denk, dus ik besta”). In het boek waar deze stelling te vinden is (Principia Philosophia, 1644) redeneert deze Franse filosoof dat hij niet zeker weet dat hij het lichaam beïnvloed of andersom. Wat hij wel zeker weet is dat hij denkt, daarom weet hij dat hij bestaat. Al het andere is een interpretatie van je gedachte, waarbij je niet met zekerheid weet of het daadwerkelijk zo is.

Een soortgelijke gedachte kom je tegen in de film The Matrix waarbij het blijkt dat we allemaal leven in een virtuele wereld.

Is het dan niet te controleren of iets daadwerkelijk zo is, als het blijkt dat de mens zichzelf niet kan controleren? Als filosoof zou ik zeggen “neen”, maar theoretiserend kun je dit met een “ja” beantwoorden.

De theoreticus

Theoretisch gezien is de stelling “alles is relatief” niet waar, natuurlijk zijn er zaken die relatief zijn, maar er zijn genoeg zaken die absoluut zijn. Neem bijvoorbeeld de omvang van de aarde, wat meetbaar dus “absoluut is”. Hoewel het misschien niet mogelijk is om te zeggen “wij weten met 100% zekerheid dat de equatoriale omtrek van de aarde 40.075km” is, maar we kunnen met zekerheid stellen dat de aarde een omtrek heeft wat absoluut is op een bepaald moment. Dit laat zelfs de ruimte over om te zeggen dat de omtrek van de aarde op een ander moment in de tijd anders is.

Theoretisch is het zelfs mogelijk om dingen zowel relatief als absoluut te laten zijn: de plaats waar ik sta ten opzichte van de aarde is absoluut, maar is relatief ten opzichte van de maan, die om de aarde heen draait.

De computer (of laptop, PDA, smartphone) waarop je dit artikel leest is een mooi voorbeeld hoe zaken absoluut kunnen zijn. De computer is namelijk (nog) niet in staat om te “denken” en kan dus mooi zaken puur theoretisch uitvoeren.
Een nerveuze scheidsrechter kan bij een hardloopwedstrijd wellicht op het verkeerde moment de “stop”-knop op zijn stopwatch indrukken, maar een computer heeft hier geen last van. Deze meet simpelweg “op moment X kwam renner Y met zijn torso over de streep”. Hij herhaalt dit met elke renner en concludeert dat renner W de eerste was die over dit meetpunt heen ging. Hier is geen enkel punt van discussie over mogelijk, ook al ben je het als mens zijnde niet eens met de uitslag.

De conclusie

Het is dus maar net hoe je tegen alles kijkt, het is dan een een mooie conclusie geworden: Het feit of alles relatief is, is maar nét hoe je er tegen aankijkt.